تحلیل و بررسی تخلص در شعر فارسی

این پژوهش بر اساس ابیات پراکنده باقی مانده از شعرای قرن سوم هجری و دیوان های چاپ شده از قرن چهارم تا دوران معاصر انجام شده است؛ به صورتی که بیت یا ابیات مربوط به شاعران و اطلاعات مختصری از آنها از کتابهای تاریخ ادبیات، تذکره ها و دیوان ها فیش برداری شده است سپس فیش ها طبقه بندی شده؛ بر اساس عناوین این پژوهش تجزیه و تحلیل شده است و ساختار کلی پژوهش نوشته شده است. با توجه به اینکه اکثر شعرای زبان فارسی در شعر سنتی تخلص به کار برده اند ؛ هدف اصلی این پژوهش بررسی تخلص در شعر فارسی از جنبه هایی است مانند : بررسی تخلص در قالب های شعری مختلف، ارتباط بیت تخلص با فضای کلی شعر مورد نظر ، بررسی منشاء تخلص ، بررسی تخلص از نظر شخص دستوری و بررسی درون مایه بیت تخلص که معمولاً خبر و پند و پیام است. تخلص به معنی آوردن نام شاعری شاعر در شعر است و از قرن چهارم تا دوران معاصر در شعر فارسی به کار رفته است. منشاء تخلص در قرن چهارم تا ابتدای قرن نهم بیشتر نام شاعر و پس از آن مفاهیم معنوی است ولی از ابتدای قرن دهم تا دوران معاصر منشاء تخلص بیشتر مفاهیم معنوی است مفهوم تخلص معمولاً با اندیشه و افکار و بایدها و نبایدهای شاعر و مفهوم شعر او هماهنگی دارد. تخلص به صورت سوم شخص مفرد و دوم شخص مفرد (منادا) به کاررفته است و معمولاً دورن مایه تخلص خبر و پند وپیام است. تخلص در قالب های مختلف شعری به کار رفته است؛ ولی جدی ترین و رسمی ترین جایگاه تخلص در شعر فارسی غزل است. مثلاً : حدود 44 درصد از غزلیات سنائی، حدود 90 درصد از غزلیات خاقانی ، حدود 97 درصد از غزلیات سعدی و حدود 98 درصد از غزلیات حافظ دارای تخلص است و چون بیت پایانی موثرترین جایگاه ارائه خبر و پندو پیام شاعر است و اثر آن ماندگارتر ؛ شاعران بیشتر تخلص را در بیت پایانی آورده اند. مثلاً : حدود 76 درصد از تخلص ها در غزلیات سنائی در بیت آخر آمده است. و در غزلیات خاقانی حدود 89 درصد، در غزلیات سعدی حدود 80 درصد و در غزلیات حافظ حدود 93 درصد از تخلص ها در بیت پایانی آمده است. موضوع بیت تخلص معمولاً با مفهوم شعر هماهنگی دارد؛ مثلاً موضوع بیت تخلص در قصیده مدح و ستایش است؛ که با محتوای ستایش در قصیده هماهنگ است و موضوع بیت تخلص در غزل عشق و دلدادگی است؛که با محتوای غزل که عشق است هماهنگی دارد.